Warande Informatief: Lowlands - Helder Seabra & Companhia Instável

‘Het publiek van de Warande kent me’, begint Helder Seabra: ‘Al mijn voorstellingen gaan over de condition humaine en de complexiteit van de mens én ik toon graag verschillende perspectieven. Zo werk ik. Een voorstelling begint bij mij altijd met een idee, een concept, iets wat vragen bij mij oproept.’

Tijdens de covidjaren kwam psychoanalyticus Sigmund Freud geregeld bij hem aankloppen. ‘Freuds metafoor van de ijsberg voor de menselijke geest met name. Het deel van onszelf dat we kennen is slechts de top van de ijsberg. Het grootste volume ligt verborgen onder de zeespiegel.’

‘We hebben allemaal angsten, passies, verlangens, dingen die we willen zeggen en doen, maar ze worden vaak onderdrukt door allerlei regels die we in het dagelijkse leven ontmoeten. Die te maken hebben met ons werk, met ons gezin of nog wat anders. Denk aan de bekende stem – ons bewustzijn – in ons die zegt: “Moet je niet doen”. Deze innerlijke censuur geldt voor ons als individu, maar ook in groepsverband.’ 

‘In creaties gebruik ik altijd deze twee c’s: ‘conform’ en ‘confront’. We zijn altijd aan de gang met conformeren en confronteren; voor onszelf, maar ook tegenover de andere(n). Ik heb dat ervaren op diverse plekken in de wereld waar ik me hoorde te plooien naar de gedragsregels die misschien niet de mijne waren. Die dingen kunnen op je drukken. Zoals ik wel eens lacherig zeg over België: die grijze lucht drukt op me. Soms, ik refereer nog een keer aan de regels van de covidtijd, beginnen die te zwaar te wegen en komen er barsten in dat bewustzijnsmasker, breekt dat open zelfs. In het Portugees hebben we een uitdrukking die in vertaling klinkt als: ‘mijn mond holde richting waarheid.’ Wat zoveel betekent als je hart op de tong hebben: je gooit eruit wat komt, zonder rekening te houden met ook maar een filter.’

‘Met ‘Lowlands’ verwijs ik niet naar de lage landen (grinnikt), maar naar een gebied waar het land dicht bij of onder de zeespiegel ligt.’ 

Slaapstoornis

De choreograaf bekent dat zijn slaapapneu hem hier inspireerde. ‘Ik ben weinig geneigd om iets aan mijn slaapstoornis te laten doen, ook al is die ernstig en gevaarlijk, omdat ze mij naar een zone voert tussen half waken en half slapen in, waar mijn creativiteit gaat borrelen.’

Seabra citeert uit de paper die hij aan het schrijven is voor zijn studie internationale business – hij is niet voor een gat te vangen – over de relatie tussen kunst en zaken: ‘Kunst is geen object. Kunst is een manier van denken. Het is een manier van creëren en innoveren. Kunstenaars breken grenzen op, experimenteren, denken out of the box en buiten de normen. De kunstzinnige mindset opereert in een regio die lijkt op het onbewuste: waar de filters ontbreken en alles kan.’ 

‘De taal kan universeel zijn, want je hebt het over dingen waartoe we ons allemaal verhouden. Dat terrein is bijzonder boeiend. Hamvraag was uiteraard: hoe maak ik van deze psychologisch-filosofische kwestie een voorstelling?’

De staat van het onbewuste brein noemt hij het motief waarin hij wilde duiken.

‘Ik heb veel nagedacht over de staat van het brein en de staat van het lichaam. Waar brengt je brein je? Hoe gedraagt het lichaam zich? Hoe beweeg je? Hoe acteer je? Hoe praat je als je in die onbewuste geest zit? Wat zit er onder onze beschaafde, gecontroleerde bovenlaag? Wat brengt het verschil tussen denken en doen? Waar en wat onderdrukken we? Het zijn oerinstincten en impulsen die onze verlangens, angsten, wensen, woede sturen. Wat als de filters wegvallen?’ 

Seabra gebruikt behalve de metafoor van ‘de lage landen’ ook die van de boom: ‘Wij gaan een park of bos in en bewonderen een boom: het product, wat boven de grond uitsteekt: stam, takken, al dan niet bladeren. Wat we niet zien, wat onder de grond zit, zijn de wortels, oftewel het onbewuste. Het is precies door die wortels dat het resultaat boven de aarde voeding krijgt. Met kunst is het precies zo.’

Het onderbewuste

Bij de ijsberg van Freud zit meteen onder het oppervlak eerst het onderbewuste en daaronder het onbewuste. Wat doet Seabra met het onderbewuste, waar onze kennis en herinneringen liggen opgeslagen, dixit Freud, het middenniveau tussen bewust en onbewust? Volgens de Weense psycholoog hebben we slechts toegang tot het laatste, laagste, onbewuste niveau via onze dromen. Seabra somde ze al op: beschamende ervaringen, seksuele verlangens, angsten, gewelddadige motieven, onderdrukte herinneringen en meer. 

‘Toen ik nadacht over Freud en het bewuste, het onder- en het onbewuste wist ik: voor mij is het midden tussen bewustzijn en onder- en onbewuste belangrijk. Het onbewuste en het onderbewuste bestaan namelijk niet zonder elkaar. Ze zijn met elkaar verweven.’

‘Of ik Freud corrigeer? Het is niet mijn bedoeling zijn ijsberg op de planken te zetten, al moet ik toegeven dat dankzij de stelling op het speelveld verschillende levels worden getoond. Corrigeren wil ik het niet noemen. Ik wil zijn theorie provoceren en in twijfel trekken. Ik denk wel dat Freud zich zou omkeren in zijn graf vandaag (grinnikt).’ 

‘Freuds ijsberg is een uitgangspunt om te kunnen onderzoeken hoe deze theorie zich fysiek manifesteert: in woorden, in geluid, tussen ons hoofd en ons lichaam, tussen twee mensen, tussen de leden van de groep.’ 

Virtuoze performers

Dat de Belgisch-Portugese choreograaf aan de slag ging met zeven dansers uit zijn geboorteland Portugal komt door Ana Figueira, directeur van Companhia Instável in Porto, met wie hij een lange geschiedenis van verschillende soorten samenwerkingen heeft. Ze nodigde hem uit om een productie te maken voor de negentigste verjaardag van Teatro Rivoli, met die voorwaarde. Helder stemde onmiddellijk toe, hield audities en smokkelde zijn Belgische muzikant en vriend Stijn Vanmarsenille in de Portugese cast.

De acht virtuoze performers gingen ruim een maand voor de start van de creatie al aan de slag met het thema. 

‘Ik bombardeerde ze van tevoren met materiaal’, grinnikt Seabra. ‘Met het boek Catching the Big Fish, over meditatie, bewustzijn en creativiteit, van mijn grote voorbeeld, de geniale cineast David Lynch. Ideeën zijn voor hem als vissen. Als je kleine visjes wilt vangen, kun je in het ondiepe water blijven. Als je een grote vis wil vangen, moet je dieper gaan, zegt hij. ‘Hoe meer je bewustzijn wordt verruimd, hoe dieper je naar deze bron gaat, hoe groter de vissen.’

Hij inviteerde de perfomers bij ‘Lowlands’ om te duiken in inspiratievelden: van muziek, over visuele triggers tot de archetypes van psycholoog Carl Gustav Jung. Hij bood hen de intrigerende kunstwerken aan van onder anderen de Belgische Berlinde De Bruyckere, van Francis Bacon, Giacometti, Jackson Pollock, Misha Gordon, Olivier de Sagazan. 

Helder Seabra: ‘De zwart-wit schilderijen van Tom French onthullen net als de veelzijdige geest geleidelijk hun complexiteit. Ze onderzoeken de mysterieuze invloed en de intrige van het onbewuste en de macht die het uitoefent over het bewuste. Uiteraard verwees ik ook naar het surrealisme, de stroming bij uitstek die het onbewuste benutte.’ 

Seabra gebruikt vaak het woord ‘uitnodigen’ als het over zijn ploeg gaat. Hij wil niet dat de dansers, of zijn studenten – hij geeft geregeld workshops –, hem gaan navolgen. ‘Als ik een beweging toon dan zeg ik altijd: probeer te begrijpen wat erachter schuilgaat. Een zelfde armworp kan verschillende intenties verbergen.’ 

‘Een productie is  een samenwerking’, benadrukt de choreograaf. ‘Ik reik de dansers parameters aan, ik lever een kader, een piste, waarmee/-in iedereen zijn eigen gang kan gaan. Ideeën veranderen altijd onderweg. Ik wil ze ook niet formatteren.’ 

 ‘Ik gooi, net als Klein Duimpje, broodkruimels voor de spelers. Ik leid hen naar de schaduwwerelden van het bestaan en innerlijke verhalen die zich voorbij de taal ontvouwen. Het is aan mij om er een universeler verhaal van te maken.’ 

De zeven dansers selecteerde hij na gesprekken met alle honderd kandidaten.

‘Een danser is eerst en vooral een mens’, zegt Seabra. ‘De menselijke relatie die ik met hen heb is belangrijk. Ik heb affiniteit nodig met de mensen met wie ik werk. Ze is essentieel om onderzoek te kunnen doen binnen de onzichtbare herinneringen en verbindingen die tussen ons allen bestaan.’

‘Om de groep te voelen moet ik  toestemming krijgen en tot op zekere hoogte toegang tot hun herinneringen, ervaringen. Het is heel belangrijk dat ze kunnen voelen waar ze over praten en wat ze meemaken voordat we richting performance gaan.’ 

‘Alle zeven dansers inspireerden me enorm. Ze zijn stuk voor stuk boeiende mensen en geweldige dansers: van een circusacrobaat, die ongelofelijk beweegt en balanceert, tot prijswinnende breakdancers. Ze waren allen bereid het hybride veld van de hedendaagse dans te betreden.’ 

Of echt iedereen zich wilde wilde openstellen voor het ‘niet-bewuste’? Het gevaar van trauma’s (weer) openhalen lijkt niet denkbeeldig. En een choreograaf is geen psycholoog, of wel?

‘Een choreograaf is veel tegelijk: ook een psycholoog, een socioloog, een manager zelfs. Hij (m/v/x) combineert vele rollen. Maar: ik heb hen uiteraard van tevoren gerustgesteld: geen zorgen, we maken het niet te gek. We gaan voor ongemakkelijk, grappig en raar,  zeker, maar de traumatische of problematische lagen gaan we niet uitspitten. Als we daar al aan raken, dan op een relaxte manier. Bovendien, niet te vergeten: deze mensen blijven professionele performers.’

‘Mijn dramaturgie is een onorthodoxe. Ik zoek geen lineaire taal, maar een experimentele. Als het goed is vallen alle puzzelstukjes op een gegeven moment tijdens het creatieproces in elkaar. 

Mijn muzikale compagnon de route, Stijn Vanmarsenille, is de ‘geleider’ in deze voorstelling. Hij tekende als vanouds voor de compositie en de live muziek, maar zijn stem is de rode draad. Ik werk veel ’s nachts met de radio aan. Ken je the late night dj voice? De kracht van die rustige, kalmerend werkende stem op de nachtradio? Stijn sputterde aanvankelijk flink tegen toen ik hem vroeg tekst uit te spreken, maar ik heb hem weten te overtuigen (lacht). Ik associeer Stijns stem met die in je achterhoofd, met het duiveltje in je, met de Goddelijke ingeving.’

Zeer visuele voorstelling

Het publiek mag net als de performers zelf aan de slag met wat Seabra aanreikt: ‘De toeschouwers zijn vrij hun eigen interpretatie te maken van de wereld die ik op het podium zet.’ 

‘Lowlands’ is een zeer visuele voorstelling. Het publiek krijgt een tableau vivant te zien krijgen, zelfs meerdere tableaux vivants. Ik nodig het uit om  samen met de performers  te vertoeven in een universum van geluid, beeld en lichamelijkheid. Het publiek weet dat bij mij altijd rauw én geraffineerd, donker én licht, sarcasme én grappig voorkomen.’

‘In between is mijn plek. Tussen de twee in. Ook als performer. Ik zit tussen de artistieke polen Wim Vandekeybus en Sidi Larbi Cherkaoui in, met/voor wie ik heb gewerkt. Ik ben een zeer flexibele accordeon: ik kan flexen naar de ene kant, maar evengoed naar de andere.’ 

Helder Seabra is bekend om zijn intense fysieke en virtuoze dansvoorstellingen. Hoe past deze productie in zijn oeuvre?

‘Ik schrok van de woorden van recensente Charlotte De Somviele in 2015 toen ze ‘In Absentia’ een “testosteronbommetje dat in je gezicht ontploft” noemde en het had over “de brute fysieke antwoorden op de scène”, ook al stond er ook “heerlijk om naar te kijken.” Ik denk dat ik inmiddels emoties als onrust, twijfel, onzekerheid en jaloezie minder ‘uitkieper’ dan vroeger, toen ik het eruit gooide, haast uitbraakte. Er is meer rust gekomen, meer ademhaling.’

Niet dat het uitdagend-virtuoze-fysieke ontbreekt in ‘Lowlands’.

‘Fysiek is een uitgangspunt. Een van de antwoorden op de vraag hoe de lichamen van dansers reageren op de verschillende toestanden die Freuds theorie behandelt. Net zoals in mijn productie ‘Hiatus’, waar ik kies voor the gap, gaat het hier opnieuw over de plek tussenin. De in between is waar regels bestaan, maar ook waar ze ophouden te bestaan. Creëren betekent barrières slopen. ‘

‘Het onbewuste leert ons over het bewustzijn, maar ook over het onderbewuste en gidst ons naar ‘die wachtkamer van de geest’, waar gedachten blijven sluimeren tot we er ons bewust van worden. Laat ons wat sluimert aanraken.’

Martine Cuyt

credits

concept, regie en choreografie: Helder Seabra
van en met: Afonso Cunha, Diogo Oliveira, Joana Couto, Mário Araújo, Mercedes Quijada, Pedro Matias en Sara Santervás
stagiairs: Gustavo Magalhães en Marta Cardoso
compositie en livemuziek: Stijn Vanmarsenille
regie-assistant en rehearsal director: Mafalda Deville
techniek en lichtontwerp: Joaquim Madaíl
scenografie: Israel Pimenta
kostuumontwerp: Pedro Ribeiro
assistant kostuums: Maria Afonso Coelho
productie: Instável - Centro Coreográfico
coproductie: Teatro Municipal do Porto

met de steun van: Erva Daninha, Lupralnorte, Azeite Tojeira en Plastiborracha 

naar de voorstelling