Warande Informatief: DE SITCOM - DE HOE

Het verhaal: een groep acteurs komt acht jaar na de eerste, succesvolle serie DE SITCOM weer samen voor een tweede seizoen. De opnames zijn destijds in mineur geëindigd: Natali ging over haar grens en Willem en de anderen met haar, maar dan anders. Ans heeft een eind gemaakt aan haar relatie met Greg. Peter krijgt zijn publiek niet meer aan het lachen en zoekt 6.000 euro voor een cursus lachtiming in Connecticut.

Je zou je als toeschouwer gaan afvragen of je het eerste seizoen van DE SITCOM hebt gemist, maar dat was er niet. Dat is fictie. (Overigens was er acht jaar geleden nog geen DE HOE, toen waren er de gezelschappen de KOE en Hof van Eede). 

‘Hoe het begon? Letterlijk grappend, gekscherend tijdens de tournee van “Opening Night”,’ begint Wannes Gyselinck, die (even duiden, sorry) behalve doctor in de ironie en metafictionaliteit in oud-Griekse retorische teksten, dramaturg is, theatermaker, docent, publicist en sinds 2013 als toneelauteur deel van Hof van Eede, het gezelschap dat werd opgericht door de zussen Ans en Louise Van den Eede. ‘In de overmoed na en gedragen door het succes van ‘Opening Night’ zijn we beginnen te grappen: “Wat als we nu eens iets zouden maken over ons eigen leven, maar dan leuk? Laat ons een sitcom maken!”’ 

Is DE SITOM een antwoord op ‘Opening Night’?

Wannes Gyselinck: Als vormoefening is het een soort van antwoord of aanvulling op ‘Opening Night’. ‘Opening Night’ deed een onderzoek naar de nieuwe sentimentaliteit: hoe kun je gevoelens tonen op scène in een tijd waar alles gesausd is met sentimentaliteit? Hoe kun je – bij uitstek op een podium – waarachtigheid vinden in het spelen, zoals filmmaker-acteur Cassavetes en zijn vrouw, de actrice Gena Rowlands, dat voor elkaar kregen.

Wat onderzoekt DE SITCOM?

DE SITCOM is een zoektocht naar humor, maar ook naar oppervlakkigheid, naar formats, naar de eindeloze formattering van alles. De beginvragen waren: kúnnen we een sitcom maken en kúnnen we ons leven als materiaal gebruiken? 

Wat moet een sitcom in huis hebben behalve ‘situation comedy’?

Je moet herkenbare personages hebben, een vaste locatie – denk aan de iconische sofa van ‘Friends’ –, en om de zeven seconden een grap. Een sitcom maken is niet zo gemakkelijk. Bij de pilot van ‘Friends’ weet je vanaf de openingszin in de ‘cold open’ – waarbij je koud in de scène valt in plaats van de gangbare openingstitels – wie wie is… en dat is de kunst. 

Jullie vonden een locatie: een koffiebar die DE KOFFIEBAR heet. En jullie hebben een situatie.

We hebben ex-geliefden. Ans en Greg hebben elkaar gevonden na de opnames van de eerste sitcom, acht jaar geleden, lang genoeg om een leven op te bouwen en kinderen te krijgen. We hadden een situatie, maar de sleutel voor ons was deze situatie: de situatie van de mensen die proberen een sitcom te maken. In plaats van een sitcom gingen we dus een voorstelling maken over mensen die een sitcom aan het maken zijn.

‘Friends’ krijgt een plekje in jullie stuk. Hebben jullie specifiek deze, uit de jaren 90, maar nog steeds populaire, sitcom bestudeerd?

‘Friends’ is een typische referentie, maar we hebben meer gekeken naar de Amerikaanse editie van ‘The Office’. We zochten voortdurend de middenweg op tussen docu en drama. En we wilden ook het verschil tonen tussen vluchtig gecapteerde beelden, de fly-on-the-walldocumentaire versus hoe mensen praten terwijl ze weten dat ze gefilmd worden. En zich ook daar laten betrappen op micro-expressies – zoals die kleine blikjes in ‘The Office’ wanneer iemand denkt dat de camera niet meer draait. Ook de mockumentary-interviews van personages die situaties simultaan becommentariëren zagen we bij ‘The Office’.

Meta is jullie middle name. Niet bang voor het gevaar van de gimmick?

We zijn suckers voor meta, al kan de zelfverwijzing snel verkeerd gaan. Ik herinner me dit fantasietje - dat we uiteindelijk niet gebruikten: Je ziet Natali en Greg samen in de auto. Natali zegt: ‘Dit kan niet meer verder, Greg’; er is iemand die de zin: ‘Dit kan niet meer verder, Greg’ opschrijft en dan zie je Natali en haar man kijken naar de sitcom waarin Natali zegt: ‘Dit kan niet meer verder, Greg.’ Zo is deze meta een voorbeeld van gimmick, zonder verdere inhoud, maar als je het goed doet, levert de mechaniek je, indirecte waarachtigheid. Dan is meta een manier om zo eerlijk mogelijk te zijn.

Net als in ‘Opening Night’ dragen de personages de naam van de acteurs. ‘We wilden een sitcom maken van ons leven, maar dan grappig’, zei je. 

We zetten volop in op de komedie, maar die bestaat dankzij de injectie van een stevige dosis tragiek. De frictie tussen komedie en tragiek is belangrijk. Een komedie kan droeviger worden dan een tragedie.

Net de stapeling van lichtheid en van grap op grap maakt DE SITCOM op een bepaald ogenblik tot een soort nachtmerrie: die van het permanente weglachen van alles. Wanneer dat weglachen uiteindelijk niet meer lukt, zie je hoe de tragiek de personages stuk voor stuk inhaalt. De hele mise-en-scène verandert dan krachtig en wordt bijna Lynchiaans. Een soort huis clos: niemand kan daar weg. Ze zijn veroordeeld tot dat format en zoals in het echte leven valt er niet aan te ontkomen.

In deze tijd vol leugens en fake waarheden vestigen jullie de aandacht op de dunne lijn tussen echt en onecht, maar waarachtig. ‘Spelen we niet met vuur, Wannes?’, vraagt je vrouw Ans, die op de planken een gescheiden vrouw speelt, jou in de docu. Tegen haar biologische vader zegt ze in een scène: ‘Peter, ge zijt precies mijn vader’…

Het zijn personages die je ziet, sterk aangezette karikaturale personages, uitvergrotingen, maar ze tonen projecties van echte verlangens en emoties. We gebruiken de fictie om onze eigen gevoelens, frustraties, worstelingen bot te vieren, te leven, bezweren, uit te drijven zelfs, en neen, dat is niet zonder risico. 

Als kijker begin je te twijfelen. Geen zorg. We spelen met echt en waarachtig. Greg is haar toneelpartner, maar ik kom ook in beeld en het publiek weet dat Ans en ik samen zijn. 

Het is onvermijdelijk dat onderwerpen die je na aan het hart liggen materiaal worden. Voor mij was midlifecrisis – ik ben 44 – zo’n onderwerp. Wat Ans op het podium zegt over zichzelf klopt ook voor een stuk. De persoon die zij wil zijn, die ze niet kan zijn in het dagelijks leven, kan zij wel zijn op scène. 

We zijn dertien jaar samen, hebben een gezelschap gehad, we hebben twee kinderen. Dat vraagt zijn tol. Het leven is altijd een mix van tragiek, slapstick, onvervulde verlangens, ontgoochelingen, ongeleefde levens. 

Ja, wij gooien een stuk privé out in the open, maar tegelijk zijn de vragen en thema’s universeel. Het is geen particuliere sitcom. Het is de sitcom van het leven. Het gaat om het sitcomeske in ieders leven. Vandaar ook DE sitcom. Die DE SITCOM staat ook voor een soort van absurde veralgemening.  

Peter hoor je (zo) zeggen: ‘échte ironie is wél kwetsbaar, herkent ge net doordat het ontregelt.’ Peter is bekend als meesterlijk met ironie. Wat denk jij, zijn schoonzoon die doctor is in de ironie?

Peter is voor een stuk zijn personage, zeker. Peter speelt de meest tragische versie van zichzelf: de variant die zich niet heeft kunnen heruitvinden, die gestold en verlamd is geraakt. De ironie is natuurlijk dat de zaal platligt. De acteurs moeten doen alsof het niet grappig is, terwijl de zaal het uitgiert.

Peters kijk op ironie is beslist intelligent  en ironie als dialectiek tussen tragedie en komedie is wezenlijk DE HOE.. 

Ik ben niet tegen ironie, maar ironie als ontsnappingspoging proberen we te vermijden. Wat Peter zo briljant maakt is dat hij zijn theorie verwerkt in een pleidooi om meer met hem te lachen. Dat is ironie op ironie op ironie. 

Peter is een modernist: voor hem is de vorm de inhoud. Hof van Eede heeft net een parcours van vrij inhoudelijke stukken. Wij hebben geen schrik van een gesprek dat ergens over gaat. Niet alles hoeft grappig te zijn. De vorm is absoluut belangrijk in DE SITCOM, maar ze staat wel in functie van de tragiek.

Je krijgt bijna medelijden met de komiek die zogezegd minder grappig is geworden. Erika – jongste generatie op het podium als make-upartieste – kan niet met hem lachen. Pijnlijk.

Juist het pijnlijke, de tragiek van het pijnlijke noemt Peter de belangrijkste conditie waaruit humor moet ontstaan. Het publiek lacht, maar op een bepaald moment verstomt het lachen, want de pijn wordt te voelbaar. Erika is een soort van truth sayer. Zij verzorgt de façade, maar ironisch genoeg doorziet zij iedereen.

Peter haalde er Matteo Simoni bij. Of is dat ook fictie? 

Euh, Matteo kwam zelf aankloppen. Hij is een oud-student van Peter. Het is leuk dat Matteo zelf vroeg om mee te mogen doen, dan weet je meteen dat iemand echt wil meedoen zonder scepsis, zonder reserve. 

De gastacteur speelt de rol van… gastacteur. Schreef hij zijn rol zelf?

Je zou kunnen zeggen dat hij zijn eigen rol heeft geschreven. Natuurlijk is dat niet waar, maar ook weer wel. Ik noteerde dingen die hij aan tafel zei en de dag erna was er een scène waarin zinnen voorkwamen die hij de dag ervoor had gezegd.

Matteo is degene die onbevangen binnenkomt, door wiens ogen je kijkt. Hij speelt het komische personage Matteo onwaarschijnlijk goed. En hij geniet er ook van. We parkeren hem, basically. Hij komt binnen, we zijn blij en dan zetten we hem op een stoel. We geven hem niks. Het enige wat hij krijgt als aanwijzing is: wees jezelf. Zijn rol is: hij die zoekt.

Matteo heeft zich ontzettend dienstbaar opgesteld. Hij zegt dat ook in de tekst: ‘Daag mij maar uit’. Hij wilde echt het eindproduct dienen. Zo mochten we hem filmen op de persvoorstelling van Patsers, van Adil El Arbi en Bilall Fallah. We hebben daar beelden geschoten van Matteo waaruit duidelijk blijkt daar hij daar niet wil zijn.

Uiteraard hebben we Matteo verwelkomd vanuit de horizontaliteit eigen aan een collectief. Vanuit een groeiend eigenaarschap is Matteo heel actief mee beginnen te regisseren, camerastandpunten beginnen voor te stellen en meer. De man is een bom energie – hij heeft het ene idee na het andere.

‘Dit is te oppervlakkig voor theater, en te ingewikkeld voor een sitcom’, laat hij op een gegeven moment horen. Het publiek zal zich net als hij de ogen uitkijken.

Matteo is de liaison met het publiek. Hij speelt die verbazing onwaarschijnlijk goed. We hebben voor het publiek gemikt op het gevoel van: ‘Dit kunnen ze niet menen’. Waarna: ‘Maar wat dan wel?’ en dan geven we vrij vroeg in het stuk al sleutels mee. Bijvoorbeeld die thingfulness van Natali: ‘Dingen moeten voor mij geen inhoud hebben’, zegt ze (terwijl ze mediteert op peperdure handtassen). Zodat je denkt: ‘Ah ja, ze onderzoeken wat het is om inhoudsloos te willen leven en of dat kan.’ En dan zetten we daar echt heel lang op in tot je denkt: dat kan zo toch niet blijven duren? Krijg je dat filmpje van Willem (in de taxi) die de Hongaarse marxistische kunstcriticus Arnold Hauser citeert. Denk je als toeschouwer vast: ‘Ah ja, na het inhoudsloze wordt er een intellectueel frame op gezet.’ Dat we dan ook weer verlaten. We wilden het publiek altijd een stap voor blijven. Iedere keer het zou kunnen denken: maar nu snap ik het systeem, klinkt een nieuwe ‘cut’.

Die ‘cut’ komt van Kes en Chanou, stagiaires die regisseren, maar ook opdrachten in de oortjes krijgen…

Je zou dat als een metafysische parabel kunnen zien. Wat gebeurt er als zij vertegenwoordigers worden van een systeem? Zij worden constant aangestuurd door een stem van bovenaf – ‘Wij krijgen bericht… (dat het nog grappiger moet, bijvoorbeeld)’ en er is de suggestie dat er nog een bovenste laag is, wat op een bepaald moment metafysisch begint te werken. Peter zegt: ‘Er is geen bovenste laag. Er is alleen wat ge ziet.’ 

De drie stagiaires zijn de enigen die niet breken. Waarom?

We laten ze niet breken omdat ze zo samenvallen met hun tijd dat ze geen frictie meer ervaren. Zij zijn hun tijd. Ze zijn helemaal smooth, vlot, makkelijk en daarin ook tragisch, dat wel.

De SITCOM is geen sitcom, maar uiteindelijk ook wel? 

Elke scène is een sitcomsituatie. De vier afleveringen zorgen, altijd met tune en generiek, voor ritmering.

Alles van een sitcom is present. Alleen de lachband ontbreekt…

We hebben absoluut gedacht aan een lachband, maar bij de generale lachte het publiek zo vaak dat we die band overbodig achtten. Het gevaar bij lachband is dat die iets cynisch krijgt. Dat verdraagt de voorstelling niet. Ze is al grimmig genoeg.  

Martine Cuyt

Credits

van en met: Ans Van den Eede, Chanou Mekenkamp (stage), Erika Diané (stage), Greg Timmermans, Kes Bakker (stage), Matteo Simoni, Natali Broods, Peter Van den Eede, Wannes Gyselinck en Willem de Wolf

techniek: Bram De Vreese, Bart Mommerency, Marthe Leon Thys, Jens Dewulf, Shane Van Laer en Ramses Van den Eede (stage)

muziek: Ramses Van den Eede, Pieter-Jan Cools en Wannes Gyselinck

eindregie: Matthias de Koning

kostuums: Kim Schillewaert

stage dramaturgie en regieassistentie: Simon Kleinhesselink

productie: DE HOE

coproductie: Het Laatste Bedrijf

met dank aan

Jan Deca en Lieven Verbraeken, Schietkraam, Labellov, De Grote Post, hetpaleis, Kathedraal Antwerpen, Yoga Zuid, Lokaal Bestuur Kortemark en alle gastspelers en figuranten

met de steun van

de Vlaamse Overheid en de Tax Shelter-maatregel van de Belgische federale overheid

naar de voorstelling