Warande Informatief: Klytaimnḗstra – STAN & Olympique Dramatique
Wat voorafging: Jolente De Keersmaeker van theatercollectief STAN mocht ter gelegenheid van Elefsina Europese culturele hoofdstad 2023 een stuk van Aischylos (525 v. Chr. – 456 v. Chr.) uitzoeken en naar haar hand zetten. Ze koos voor ‘Agamemnon’, het eerste deel van zijn beroemde trilogie ‘Oresteia’, dat focust op de geschiedenis van koning Agamemnon en zijn vrouw Klytaimnḗstra.
De Keersmaeker pikt de draad op bij de thuiskomst van koning Agamemnon, koning van Mykene en opperbevelhebber van de Griekse strijdmacht in de Trojaanse oorlog. Hij heeft Kassandra meegenomen als oorlogsbuit. Klytaimnḗstra is klaar voor de confrontatie.
Wat daaraan voorafging: tien jaar oorlog en Agamemnons besluit om zijn dochter Iphigenia te offeren in ruil voor een gunstige wind en de overwinning.
Liefst drie teksten versmelt De Keersmaeker in haar bewerking. Behalve de originele Aischylos lagen de Engelse vertaling van dichter Ted Hughes en de rauwe interpretatie ‘Bloedbad’ van de Oostenrijkse toneelschrijver Gustav Ernst op de werktafel.
Concreet krijgen Aischylos en Hughes het woord in het eerste, inleidende, verhalende deel vanavond. Volgt de confrontatie tussen Klytaimnḗstra en Agamemnon op de uitvergrotende wijze van Ernst. In deel drie is de strijd gestreden en brengen Iphigenia en Kassandra een verhaal van hoop en inclusie.
De cast bestaat uit een groep van Belgische en Griekse acteurs en een Braziliaanse en Noorse performer. Weetje: Iphigenia wordt vertolkt door Adriana Bakker, de vijftienjarige dochter van De Keersmaeker. Het meerstemmige ensemble ontleedt vakkundig vrouwenhaat, machtshonger en geweld.
Waarom koos je voor het eerste deel van de ‘Oresteia’?
Jolente De Keersmaeker: Het stuk fascineerde me al langer. Klytaimnḗstra wordt altijd neergezet als een personage van wraak omdat haar man is vreemdgegaan. Ze wreekt haar dochter, die door haar man is vermoord, maar ze staat voor meer. Klytaimnḗstra is de moeder van alle moeders, een dwarsligger die de vrouwelijke intuïtie en het niet-rationele belichaamt.
Ik zou liever over ‘mensen’ willen praten dan over ‘vrouwen’ en ‘mannen’, maar achter de tomeloze oorlogszucht en machtswellust zitten toch voornamelijk mannen. Ik hoef de namen van de oorlogsvoerders van vandaag vast niet te noemen. Oorlog heeft veel te maken met expansiedrift en willen heersen. Onwaarschijnlijk waar mensen toe in staat zijn! Wat voor mij onbegrijpelijk blijft is dat Agamemnon zijn eigen dochter offert.
Van de Griekse tragedies hebben wij vooral een geromantiseerd beeld, maar er worden bij de vleet vrouwen verkracht en vermoord. Daar valt zeer misogyne praat te lezen. Die mannelijke standpunten en de vrouwenhaat vind ik een belangrijke om bloot te leggen. Ik had veel aan het boek ‘De kruik van Pandora’ waarin de Engelse schrijfster Natalie Haynes de vrouwen van de Griekse mythologie belicht.
Sta even stil bij die hele heraldiek die rond een figuur als Agamemnon hangt. Hollywoodfilms als ‘Troy’ met Brad Pitt als Achilles vinden we fantastisch, maar we lezen met z’n allen heen over de gruwelijkheden die worden begaan. ‘Bloedbad’ van Gustav Ernst legt de gruwel op een expliciete manier bloot.
Klytaimnḗstra krijgt van jou de titel, maar je noemt de voorstelling geen feministische versie van de tragedie.
‘Agamemnon’ krijgt ook in de oorspronkelijke verzen niet veel tekst, maar hij is wel de held die terugkeert. Aischylos geeft veel woorden aan Klytaimnḗstra, maar die benadrukken vaak het kwaadaardige van de vrouw: genre: ‘That spider woman’, die spin. Dat is heel opvallend. Ik dacht: laat ons de geschiedenis op een andere manier bekijken.
Agamemnon was tien jaar lang weg, maar Klytaimnḗstra heeft bij zijn vertrek wel de macht overgenomen. Hij komt terug en zegt: ‘Nu gaat alles weer worden als voorheen. Nu gaan we verder de oude structuren hanteren.’ Zij zegt: ‘Neen, de wereld is ondertussen veranderd, veel veranderd. Nu en hier heb ik mijn rol te spelen. Misschien heb ik het nu wel voor het zeggen.’
Daarom kreeg Klytaimnḗstra de titel van mij. Ook bij Gustav Ernst zegt ze: ‘Nee, nee, nee, we gaan naar nieuwe vormen’.
Ik zal niet zeggen dat Klytaimnḗstra een doetje is. Haar wraak is groot.
In plaats van ‘Klytaimnḗstra’ had het stuk ook ‘Klytaimnḗstra, Iphigenia en Kassandra’ kunnen heten, maar het is Klytaimnḗstra die probeert de geschiedenis te herschrijven. Het thema wraak is genoegzaam bekend. Ik wou vooral de nadruk leggen op wat er met Iphigenia is gebeurd.
Iphigenia is vermoord, maar van jou mag ze de hele voorstelling meedoen.
De blindheid van een vader die zijn eigen kind offert was en blijft zo onvoorstelbaar voor me, dat ik besloot Iphigenia het hele stuk lang tussen de personages te laten lopen als een soort permanente confrontatie met het verleden.
De voorstelling begint met Iphigenia en eindigt met Iphigenia. Ook al zegt ze maar een paar woorden, ze is een voortdurende aanwezigheid waartegen iedereen, ook de toeschouwer, zich moet verhouden. Zij zet de kracht van stilte naast die van woorden.
Je kiest niet voor polariseren.
Hoe meer ik erover begon na te denken hoe minder ik wilde gaan polariseren. Ik wil eerder de puntjes op de i te zetten in verband met de geschiedenis die in ons bloed zit. Onze westerse cultuur is naast het christendom gebaseerd op die Griekse tragedies. Die blijven in onze lichamen leven. Dat is gewoon zo.
Schrijver Stefan Hertmans, kenner van de klassieken, zei twintig jaar geleden in een interview: ‘Die Griekse tragedies waren de laatste tekenen van een groot matriarchaat.’ Eigenlijk lees in alle vrouwenfiguren de laatste oprispingen daarvan. Daarna heeft alles zich gesloten.
Ik vind het belangrijk om de mechanismes en de clichés die in ons woordgebruik ingebed liggen, bloot te leggen: ‘Dat is wel een sterke vrouw’, of: ‘een vrouw met ballen’,... Gustav Ernst gebruikt heel expliciete taal. Je zou kunnen stellen: dat soort taal moeten niet meer luidop gezegd worden, maar die overdrijving verschaft net grote helderheid. Ze legt de vinger op de wonde.
Agamemnon ‘legt de bal’ op een gegeven moment in haar ‘kamp’…
In de discussie met Klytaimnḗstra over zijn expansiedrift en kolonialisme zegt Agamemnon: ‘Ik ben voor jou teruggekomen, maar weet je wat ik allemaal veroverd heb? Ik heb hier welvaart gebracht, wij zijn landen gaan plunderen. Daar maakt Gustav Ernst heel hard de brug naar vandaag: ‘Wij mannen hebben de hele wereld leeggeroofd, dat kunnen jullie vrouwen niet. Jullie staan een beetje in jullie potten te roeren en maken zich zorgen over jullie dochters, maar jij bent toch ook blij met de rijkdom die ik je bracht? Je staat toch niet te wenen om de weelde?’ Daar heeft Agamemnon misschien wel een punt… Dat is ook iets dubbel. De mens is een vat vol tegenstrijdigheden.
Elke mens is het resultaat van zijn geschiedenis. Van generaties op generaties, duizenden jaren lang. Elke cel in ons lijf is samengesteld uit die geschiedenis. In elk van ons zit een stukje Klytaimnḗstra én Agamemnon.
Ik spreek over die mannelijke superioriteit die heel erg naar voren komt in de tragedies, maar ze zijn ook doorspekt met zeer sterke vrouwenfiguren. Denk maar aan Antigone, Medea,… Het gaat altijd over vrouwen die weerhaken vertonen. Die zeggen: ‘Nee, we gaan het anders doen!’
‘Klytaimnḗstra. If evil is in this wind, let it blow over’ is geen zwartwitlezing. Je zou kunnen zeggen: wat Klytaimnḗstra doet is op een manier even monsterlijk. Ze vermoordt haar man. De zwarte, donkere energie die vol van wraak en wrok zit, is haar drijfveer. ‘Zwarte rivieren, rivieren met een gifzwarte onderstroom.’
Hoe was het om in het patriarchale Griekenland te werken? En om te spelen in het geboortedorp van Aischylos?
In de Griekse samenleving hebben mannen het inderdaad nog voor het zeggen, ook in de theaterwereld. Door de economische situatie waarin ze zitten durven vrouwen vaak hun mond niet open te doen, bang als ze zijn om hun werk kwijt te raken. Al dient gezegd: de twee actrices met wie ik werk zijn wel degelijk combattief.
Maria Skoula, die Klytaimnḗstra speelt in het eerste deel (Sara Haeck neemt de rol op zich in het tweede deel, mc), is een erg bekende actrice in Griekenland. Ze is doordrongen van de Griekse tragedies - die verhalen zijn er met de paplepel in gegoten. Bovendien heeft ze al die mythische rollen al gespeeld. De versie van Gustav Ernst, die dat misogyne, patriarchale in de schijnwerpers zet, kende ze niet, maar voor haar was het een openbaring en erg interessant om ze naast de tekst van Aischylos te zetten.
Het was echt een ongelofelijke ervaring om in Griekenland te werken, op die plek. We hebben in de openlucht gespeeld voor 1.500 mensen achter de ruïnes van een oude olijffabriek, te midden van de natuur, de zee vlakbij.
Was het moeilijk downsizen van een openlucht- naar een zaalvoorstelling?
We misten aanvankelijk de uitgestrektheid, de blauwe hemels en het geluid van de vogels (lacht), maar het terugplooien naar zaalformaat heeft ook voordelen: zo zit het publiek bijvoorbeeld dichter op de confrontatie tussen Klytaimnḗstra en Agamemnon, de acteurs (v/m/x) kunnen intiemer spelen, maken gemakkelijker contact met hun publiek.
‘Klytaimnḗstra’ blijft een tragedie, maar je voegt hoop toe.
Adriana (Bakker, mc) en Gustavo (Gláuber, mc) oftewel Iphigenia en Kassandra zijn de twee bakens, waarop we moeten inzetten.
Iphigenia is vermoord, maar eigenlijk was ze de toekomst. De figuur van Iphigenia zegt zonder woorden: hoeveel onschuldige kinderen, mensen, gaan we nog offeren? Hoeveel kinderen zijn er al gestorven/geofferd in Gaza? Hoelang gaan we daarmee door? Zij kan ten zeerste een spiegel zijn voor de tijd waarin we leven en wat voor ongelofelijke mess we ervan hebben gemaakt. Wij leerden duidelijk niet veel uit onze fouten, maar misschien doet de volgende generatie dat wel. Ik wil niet dat er alleen maar donkerte overblijft Ik wil niet dat er geen hoop meer is. Iphigenia vertolkt voor mij die hoop: een jong meisje dat de gruwelijkheden van haar ouders en de wereld aanschouwt en besluit : ik wil opnieuw beginnen, alles achter me laten, een nieuwe taal uitvinden
Misschien ligt wat we nodig hebben voorbij de woorden, bij mensen die de woorden niet vinden, maar van wie de lichamelijkheid ons misschien meer vertelt.
Mensen als Gustavo die queer is en erg kwetsbaar in onze samenleving vandaag, zijn voor mij de toekomst. Zij zijn de belichaming van de vrijheid te kunnen zijn wie je bent en het recht dat ieder wezen hier op aarde heeft om zich vrij te kunnen ontplooien in haar/zijn/hun mens-zijn.
We weten wat er fout loopt, laat ons op zoek gaan naar iets wat omheen al die verschrikkelijke terminale krachten kan zwemmen. Dat blijft mijn hoofddoel. Laat ons andere rivieren zoeken. Maar: we moeten wel ontleden en blijven blootleggen waar het in ons denken en handelen verkeerd is gegaan.
Je staat op een ondertitel bij ‘Klytaimnḗstra’. Waarom?
‘If evil is in this wind, let it blow over’ haalde ik uit de poëtische vertaling van Ted Hughes. Ik laat die Engelse zin geregeld herhalen. Als het kwaad in de wind zit, kunnen we die dan laten overwaaien? Kassandra, die de toekomst kan voorspellen, zegt de hele tijd: ‘Nee, doe het niet, nee, nee, nee! Moorden, moorden, moorden… Stop! Stoppen! Nu!’ Kunnen we het moorden stoppen? Kunnen we het geweld stoppen? Dat is mijn verzuchting: laat het overwaaien.
Martine Cuyt
Credits
van en met: Antonis Antonopoulos, Adriana Bakker, Jolente De Keersmaeker, Synne Enoksen, Sara Haeck, Eleni Moleski, Gustavo Gláuber, Maria Skoula, Stijn Van Opstal
concept en regie: Jolente De Keersmaeker
tekst: ‘Agamemnon’ (‘Oresteia’) van Aischylus, Ted Hughes en Gustav Ernst
muzikaal concept: Frank Vercruyssen
bewegingsadvies: Youness Khoukhou
scenografie & licht: Thomas Walgrave
kostuums: Rachid Laachir
productie: STAN & Olympique Dramatique / Toneelhuis
met de steun van de Tax Shelter van de Belgische federale overheid
coproductie European Capital of Culture Elefsina 2023
Verder lezen? Natalie Haynes, ‘De kruik van Pandora. Vrouwen in Griekse mythen’, Meulenhoff, 2022.