Warande Informatief: About Elly - tg STAN
Het verhaal: een groep vrienden uit Teheran komt samen een weekend doorbrengen aan de Kaspische zee. Elly, de kleuterjuf van het kind van Sepideh, is mee als gast. Ahmad is pas gescheiden en sinds een paar dagen terug uit Duitsland. Sepideh probeert hen te koppelen. Een onbekommerd en vrolijk uitje slaat om in een tragedie. Een plotse verdwijning stelt de verhoudingen op scherp, de solidariteit brokkelt af, individuele belangen treden op de voorgrond. ‘About Elly’ is een voorstelling over twijfel, vriendschap, eer en verantwoordelijkheid, waarheid en leugens. Voor de Nederlandse, inmiddels ongeveer bij STAN ingelijfde theatermaakster en actrice Scarlet Tummers gaat het stuk vooral over de vrouw en verandering.
‘Heel knap dat Farhadi erin slaagt in Iran ondanks de censuur dit soort films te maken. Hij weet zozeer de suggestie te bespelen in zijn sociale betrokkenheid dat de overheid niet kan ingrijpen.’
Wat voorafging: Tummers zag het collectief STAN altijd al als haar artistieke meesters. Ze speelde bij het toneelspelersgezelschap in ‘De Kersentuin’, assisteerde Jolente De Keersmaeker bij ‘Somnia’ en toen ze bij STAN aanklopte om een productie te mogen maken groeide die van monoloog uit tot een stuk voor vijf acteurs: ‘A separation’, naar de bekroonde film van de Iraanse cineast Asghar Farhadi.
‘Een tip van Jolente De Keersmaeker’, vertelt Tummers. ‘En toen ging ik alle films van hem bekijken. Wat me zo aanspreekt bij Farhadi is dat hij niet echt een oordeel uitspreekt over mensen. Hij laat vooral de menselijkheid achter bepaalde keuzes zien. De personages triggeren en bevragen de empathie van de kijkers en dat is belangrijk in deze tijd van polariseren – het moet zus of zo. Uiteindelijk willen de personages hetzelfde: het goede doen.’
‘Farhadi is bovendien de meester van de plottwist. Voor theater is zo’n wending leuk om mee te werken.’
Het is bekend dat Farhadi – die theater, drama en toneelregie studeerde - meer inspiratie put uit theater dan uit film. Voor ‘About Elly’ zat hij maanden samen in lange sessies met zijn acteurs. Om te overpeinzen wat het verhaal van de personages voor en na de gebeurtenissen zou kunnen zijn. Om de rollen te doorgronden. Al maakt hij geen verfilmd theater, aldus Farhadi. Hoe theatraal is de film en zet STAN de film op de planken?
Scarlet Tummers: ‘Ik zie ‘About Elly’ echt wel een beetje als repertoire. In die zin behandel ik het niet anders dan een Tsjechov. Het doet me heel erg denken aan De Kersentuin. Al die korte zinnetjes lijken ogenschijnlijk betekenisloos. Bij een eerste lezing denk je: kan dat niet weg en wil je vanalles schrappen, tot blijkt dat geen enkele zin er voor niets staat en het verhaal tot in het kleinste detail heel precies is uitgewerkt.’
‘Er zit erg veel ritme in de tekst en dat heeft een komisch effect. Dit kwam soms op in de discussie: “Maar het is toch dramatisch, mogen we hier wel lachen?”
Ik vind dat het jazzy is geschreven. De verscheidenheid aan mensen en hun beslissingen doet me ook erg denken aan Tsjechov.’
‘Niet dat we alles uit de film vertalen naar theater, maar we proberen het verhaal in zijn essentie te vangen op de scène. Misschien bewerkten we nu meer dan bij een bestaande theatertekst omdat we iets wilden uitvergroten of aanpassen omdat we nu eenmaal niet kunnen monteren zoals een film gemonteerd wordt.’
Tummers bekent dat er bij ‘About Elly’, die door cinefielen als Farhadi’s beste prent wordt gezien, voor haar ook een persoonlijke trigger speelt.
‘(spoiler alert) Er verdrinkt in dit stuk bijna een kindje. Toen ik vier was, verdronk mijn broertje van anderhalf. Dat is een persoonlijk trauma. Er is een scène waar je die angst zo hard voelt. Een stem die je herkent als je een ouder hoort roepen bij de zee of bij een zwembad als een kind kwijt is. Die schreeuw gaat door merg en been.’
Zegt de theatermaakster, moeder van drie, terwijl ze haar zoontje Wolf van acht maanden de fles geeft. Ze speelt niet toevallig Shohreh, de moeder van het jongetje Arash dat wordt gered.
Een vrouwelijke gast
In de film komen de vrouwen in het gezelschap aan met losjes zittende hoofddoeken. Alle koppels – sommige met kinderen – zijn universitair geschoold. Het groepje vrienden neemt een gaste mee, Elly. Laat ons even inzoomen op non-fictie: in Iran is het verboden om een ongetrouwde vrouw te logeren te vragen, toch?
Armin Mola, de Iraans-Turnhoutse acteur-maker (derde bachelor, KASK) die naar België kwam toen hij één was, met zijn ouders, politieke vluchtelingen, en die nog steeds contact heeft met zijn familie in Iran, pikt de vraag op:
‘In een hotel kun je niet gewoon met je boy friend gaan slapen, klopt. Moet je getrouwd zijn of kunnen bewijzen dat je wettelijk met die persoon samenwoont. Met zo’n vriendenkring op trip houdt de politie zich niet bezig. Zeker nu niet, nu iedereen keihard in verzet aan het komen is en vrouwen de hoofddoek achterwege laten als een symbool van: “We’re done with your rules”.’
Kun je anno 2023 niet denken aan ‘Woman. Life. Freedom’, de protesten in Iran na de dood van Mahsa Amini, die werd opgepakt omdat haar hoofddoek niet goed genoeg had gezeten volgens de strenge kledingvoorschriften van de Islamitische Republiek? Kun je met andere woorden deze Iraanse film op de scène zetten zonder politiek te zijn?
Armin: ‘Als het publiek ‘About Elly’ als een politiek statement opvat, dan mag dat. Of we daar heel hard mee bezig waren bij de scènes in het maakproces is een ander verhaal. Soms heel erg. Haalden we er de kranten bij en discussiëren we daarover. Op andere momenten waren wij gewoon bezig met hoe de scènes in elkaar te zetten, met theater maken.’
Scarlet: ‘Iedereen kijkt met de eigen achtergrond, de beelden die mensen al dan niet van het journaal kennen. Ik geloof echt dat Farhadi geen politieke film heeft willen maken met ‘About Elly’. Onze plannen dateren ook al van twee jaar geleden. Wij proberen veel meer het verhaal te vieren in plaats van ons mee te laten slepen in het drama dat zich op dit moment (en langer al) in Iran afspeelt.’
Hoofdrolspeelster Taraneh Alidoosti, die Elly vertolkt in de film, werd gearresteerd nadat ze via Instagram haar steun had betuigd aan de protesten tegen het regime, en moest begin dit jaar drie weken gevangenis doorstaan voordat ze na protest en op borgtocht werd vrijgelaten. Farhadi riep via Instagram op om solidair te zijn met de moedige vrouwen én mannen in Iran door video’s te maken, erover te gaan schrijven of op welke wijze ook…
Armin: ‘Ik wil beslist een statement maken op de scène en dat ga ik ook doen en wel eind september in de Warande en vervolgens op tournee. Ik heb een monoloog geschreven: ‘I Love (and Hate) You Iran’ .
Scarlet: ‘In ‘A separation’ is het staatsapparaat veel meer aanwezig dan hier. Hier nauwelijks, eigenlijk, en daar hebben we inderdaad met elf heel veel discussies over gehad. Het ligt heel gevoelig. Je wil ook niemand voor de borst stoten. Wij beseffen heel goed dat wij hier in totale artistieke vrijheid kunnen werken…’
‘Hoe vaker ik de tekst lees en met wat er nu in Iran aan het gebeuren is, hoe meer ik besef dat de vrouw – voor mij – het hoofdthema vormt in ‘About Elly’. Farhadi probeert de vrouw te koppelen aan de toekomst. Maar dat zit er misschien op een meer verdoken manier in. Elly en Sepideh staan als personages symbool voor verandering, voor breken met bepaalde tradities.’
Het laatste beeld van Elly in de film is hoopgevend: ze holt uitgelaten als een kind me een vlieger over het strand. Helaas verdwijnt ze daarna. Dat laatste kun je bezwaarlijk hoopgevend noemen, toch?
Scarlet: ‘Klopt, maar als metafoor vind ik Elly desalniettemin staan voor verandering en het kiezen voor een eigen, nieuw pad. Het is duidelijk dat Farhadi achter de strijd van de vrouw staat. Na de dood van Mahsa Amini heeft hij duidelijk laten weten trots te zijn op de “machtige vrouwen van Iran, hun gevecht voor vrijheid en het in eigen handen nemen van hun lot ondanks alle brutaliteiten die ze dienen te trotseren.”’
Tummers en de anderen hoe(d)den zich voor de projectie van de westerse blik en stelden waar nodig bij. ‘Bijvoorbeeld: een man slaat zijn vrouw in een bepaalde scène. Wij waren er ons heel erg van bewust dat dat spelen clichébevestigend zou zijn, terwijl het verhaal over een grote uitzondering spreekt. Je wilt het niet kleiner maken, want het staat er om een reden, maar je moet omgaan met je eigen westerse, gekleurde blik.’
Waarheid en leugen
Het verhaal begint met een leugen: de door Sepideh geboekte villa blijkt niet het hele weekend beschikbaar. Wanneer Elly vermist wordt komen vele leugens boven tafel.
Armin: ‘Behalve de schoonheid van deze groep Iraanse mensen toont het stuk ook kwesties als eer en de problematiek van de leugen. Liegen zit vanwege het systeem daar ingebakken in de generatie Iraniërs die ik ken. Dat regime onderdrukt zo dat je niet anders kunt dan liegen.’
Scarlet: In die zin vonden we het wel lastig: in hoeverre is het regime geïndoctrineerd in de manier waarop mensen handelen? Kunnen we ons daar wel toe verhouden? En overigens: wat is waarheid? Is het altijd aangeraden om die te vertellen?’
Armin: ‘Brengt de waarheid je verder? In Iran is het antwoord vaak ‘neen’. Als je wordt opgepakt omdat je een pintje bent gaan drinken of vanwege te luide muziek in je auto, dan kun je je wel voorstellen wat er aan leugens wordt verzonnen. Denk even terug aan de “coronaparty’s” in België. Hoeveel leugens zijn er toen niet verteld? In Iran word je van jongs af aan geleerd: als de politie komt, zeg dan dit of dat en krijg je codes mee.’
‘Er zitten heel veel (kleine) leugens in. Tijdens het creatieproces hebben we er bij stilgestaan en getwijfeld of we het publiek niet hoorden duidelijk te maken dat het een leugen betrof.’
Scarlet: ‘Omdat wij als kijkers eerder alles voor waar aannemen.’
Armin: ‘Exact. Dat waren heel mooie discussies.’
Scarlet: ‘En: kies je voor de groep in een crisissituatie of voor het individu? Val je terug op traditie, geloof of nog wat anders? Welke positie kies je? Daar gaat het ook heel erg over. Wat ik herken van het Woke-debat en de discussies rond #metoo.’
Armin: ‘Nog even over de codes: de film ‘About Elly’ bevat veel hidden messages die zelfs ik als Iraanse jongen niet snap. Op YouTube zijn analyses van vijf uur lang te vinden: dit kan zus, maar ook zo betekenen of verwijzen naar zus of zo. Wij hebben onze elementen geplukt uit het script en geven daar nu onze eigen vertaling aan.’
Perzische poëzie
Het voor ‘About Elly’ flink met geregeld terugkomende gastacteurs en nieuw bloed uitgebreide STAN, een blend van afkomsten en leeftijden, raadpleegde tijdens het creatieproces deskundigen uit Iran, maar heeft met Mola ook een Iraanse speler op de scène. Hij kreeg de rol van Elly’s – gespeeld door Anna Franziska Jäger – verloofde Alireza.
Armin: ‘Ik had twee favoriete rollen: die van Ahmad, de pas gescheiden man en die van Elly’s officiële verloofde. Sowieso een Perzische smooth guy, klopt (twinkel in de ogen en big smile). Qua tekst is de verloofde een kleinere rol, maar het is een heel interessante. Al zal ik niet ontkennen dat het kriebelt wanneer ik Ahmad en de andere mannen zie dansen en plezier maken op de scène (en ik niet).’
Mola stuurde wat graag bepaalde culturele ervaringen bij. ‘Neem nu dat vele dansen. Dat werd soms in vraag gesteld door de groep: moet hier wel een dansje? Dans hoort bij wat alles ik weet van de vakanties in Iran. Je formuleert een zin en het volgende ogenblik sta je met je vingers te knippen en te dansen. Dansen zit in de cultuur. Dat is niet fake of een keuze van Asghar Farhadi. Het is de realiteit. Dat zijn dingen die ik kan meegeven.’
Over taal: ‘Soms zijn woorden in het Nederlands gewoonweg niet toereikend om zinnen, zelfs woorden te vertalen, omdat de taal die Perzische poëzie mist. Voorbeeld: om te bedanken zeg je in het Farsi “mersi”, maar net zo goed “daste shoma dard nakone”, vrij vertaald: “laat je handen niet pijn doen”. Klinkt als de poëzie van Hugo Claus. Wat in het Nederlands niet in woorden komt, kun je als acteur misschien wel overbrengen in emotie.’
Armins familie in Iran houdt van kunst en van het werk van Farhadi en is trots op hun acteur uit België en dat hij in ‘About Elly speelt’. ‘En ik ben trots dat ik mee het verhaal van ‘About Elly’ mag vertellen, omdat het belangrijk is om te vertellen. Om de diepgang ook. Blij te mogen tonen dat Iran zo’n rijke filmcultuur heeft.’
Tussen de tekstlezing van deel twee en het voor de eerste maal op de vloer zetten van deel één steekt Jolente De Keersmaeker me een paar veelzeggende quotes toe van Farhadi: "Ik geloof dat de overeenkomsten tussen de mensen op deze aarde en haar verschillende landen, en tussen haar culturen en haar geloven, veel groter zijn dan hun verschillen."
En als tweede – de Iraanse regisseur heeft het hier over theaterauteur Arthur Miller, maar voor De Keersmaeker geldt het evengoed voor Farhadi’s ‘About Elly’ –: ‘Zijn stukken zijn veelzijdig. Als je een politicus bent, zie je het politieke deel ervan, als je om relaties geeft, zie je de relatie, als je om de maatschappij geeft, zie je de maatschappij, en daar hou ik van.’
Martine Cuyt
Credits
van en met Kes Bakker, Robby Cleiren, Jolente De Keersmaeker, Lukas De Wolf, Anna Franziska Jäger, Manizja Kouhestani, Armin Mola, Mokhallad Rasem, Haider Al Timimi, Scarlet Tummers en Stijn Van Opstal
concept: Jolente De Keersmaeker en Scarlet Tummers
decor: Joé Agemans en STAN
licht: Luc Schaltin
kostuums: Fauve Ryckebusch
productie: STAN
coproductie: Toneelhuis, de Roovers, Theater Antigone, Het Laatste Bedrijf
Deze ploeg van elf is een blend van mensen uit Irak, Iran, Afghanistan, Nederland en België. De elf zijn bovendien een mix van generaties en van geregeld terugkomende gastacteurs als Robby Cleiren, Haider Al Timimi, Lukas De Wolf, Stijn Van Ostal en Tummers zelf en jong talent als Mola, Kes Bakker en Anna Franziska Jäger (respectievelijk de oudste zoon en een nichtje van STAN-medeoprichtster De Keersmaeker).